Wys bron van Koper

{{Elementboks opskrif |getal=29 |simbool=Cu |naam=koper|links=[[nikkel]] |regs=[[sink]] |bo=- |onder=[[silwer|Ag]] |kleur1=#ffc0c0 |kleur2=black }}
{{Elementboks reeks | [[oorgangsmetale]] }}
{{Elementboks groepperiodeblok |groep=11 |periode=4 |blok=d }}
{{Elementboks voorkoms beeld | Cu,29| koper, metaalglans}}
{{Elementboks atoommassa gpm | 63.546(3)}}
{{Elementboks ekonfig | &#91;[[argon|Ar]]&#93; 3d<sup>10</sup> 4s<sup>1</sup> }}
{{Elementboks eperskil | 2, 8, 18, 1 }}
{{Elementboks afdeling fisieseiensk |kleur1=#ffc0c0 |kleur2=black }}
{{Elementboks fase | [[vastestof]] }}
{{Elementboks digtheid gpcm3nkt | 8,96 }}
{{Elementboks digtheidvl gpcm3sp | 8,02 }}
{{Elementboks smeltpunt | k=1357,77 | c=1084,62 }}
{{Elementboks kookpunt | k=2835 | c=2562 }}
{{Elementboks smeltwarm kjpmol | 13,26 }}
{{Elementboks verdampwarm kjpmol | 340<ref>{{cite journal|authors=Duan, Y.J. & Chen, Bo & Ma, Yingche & Gao, M. & Liu, Kui|year=2013|title= Determination of Vapor Pressure of Liquid Copper by Carrier Gas Method|journal=Journal of Materials Science & Technology|volume=29|doi= 10.1016/j.jmst.2013.11.002}}</ref> }}
{{Elementboks warmtekap jpmolkteen25 | 24,440 }}
{{Elementboks dampdruk katpa | 1509 | 1661 | 1850 | 2089 | 2404 | 2836 |kommentaar= }}
{{Elementboks afdeling atoomeiensk |kleur1=#ffc0c0 |kleur2=black }}
{{Elementboks kristalstruktuur | kubies vlakgesentreerd }}
{{Elementboks ruimtegroep |ruimtegroep= Fm{{bostreep|3}}m|nommer=225}}
{{Elementboks Strukturbericht|A1}}
{{Elementboks oksiedtoest | '''2''', 1<br />(swak [[basis (chemie)|basiese]] oksied) }}
{{Elementboks elektroneg pauling | 1,90 }}
{{Elementboks ioonenergie4 | 745,5 | 1957,9 | 3555 }}
{{Elementboks atoomradius pm | 135 }}
{{Elementboks atoomradiusber pm |145 }}
{{Elementboks kovalenteradius pm | 138 }}
{{Elementboks vanderwaalsradius pm | 140 }}
{{Elementboks afdeling diverse |kleur1=#ffc0c0 |kleur2=black }}
{{Elementboks magneties | [[diamagnetisme|diamagneties]] }}
{{Elementboks eweerstand ohmmteen20 | 16,78 n}}
{{Elementboks termiesegeleiding wpmkteen300k | 401 }}
{{Elementboks termieseuitsetting umpmkteen25 | 16,5 }}
{{Elementboks spoedvanklank staafteenkamert | (annealed)<br />3810 }}
{{Elementboks youngsemodulus gpa | 130 }}
{{Elementboks skuifmodulus gpa | 48 }}
{{Elementboks massamodulus gpa | 140 }}
{{Elementboks poissonverhouding | 0,34 }}
{{Elementboks mohsehardheid | 3,0 }}
{{Elementboks vickershardheid mpa | 369 }}
{{Elementboks brinellhardheid mpa | 874 }}
{{Elementboks cas nommer | 7440-50-8 }}
{{Elementboks isotope begin |isotopevan=koper |kleur1=#ffc0c0 |kleur2=black }}
{{Elementboks isotope stabiel | mg=63 |sim=Cu |nv=69.17% | n=34 |alias=koper-63}}
{{Elementboks isotope stabiel | mg=65 |sim=Cu |nv=30.83% | n=36 |alias=koper-65}}
{{Elementboks isotope eindig}}
{{Elementboks voetskrif |kleur1=#ffc0c0 |kleur2=black }}

'''Koper''' is 'n [[chemiese element]] in die [[periodieke tabel]] met die simbool '''Cu''' en [[atoomgetal]] van 29.

== Geskiedenis ==
In [[antieke Griekeland]] het die metaal bekend gestaan as ''chalkos'' (χαλκός).  In die Romeinse tydperk het dit bekend gestaan as ''aes Cyprium'' (''aes'' was die generies Latynse term vir koperlegerings soos [[brons]] en ander metale en omdat so baie daarvan in [[Ciprus]] ontgin is).  Hierdie term is vereenvoudig tot ''cuprum'' wat dan die oorsprong is van die woord ''koper''.<ref>{{cite web|url=https://www.copper.org/education/c-facts/history/fact2.html|publisher=Copper.org|title=fact 2 of 28}}</ref>

===Mesopotamië===
Koper was bekend aan van die oudste beskawings en het 'n geskiedenis wat ten minste 10 000 jaar oud is.  'n Koperhangertjie is in noordelike [[Irak]] gevind wat terugdateer uit 8700 v.C.  Teen 5000 v.C. was daar baie tekens van koper[[Metaalnywerheid|smeltery]]e, waar koper geraffineer is vanuit basiese koperkarbonate soos [[malagiet]] of [[asuriet]]. 

Koper is 'n taamlik sagte metaal, maar kan deur legering met ander elemente bruikbaarder gemaak word. Legerings met tot 3,4% [[nikkel]] word reeds rondom 3500 v.C. in Sumerië aangetref.<ref>{{cite journal|authors=Cheng, C. F., en C. M. Schwitter|title=“Nickel in Ancient Bronzes.” |journal=American Journal of Archaeology|volume=61|issue=4|year=1957|pages=351–65|doi=10.2307/500603}}</ref>
Daar is koper en [[brons]] artikels uit ou [[Sumer]]iese stede gevind wat terugdateer tot 3000 v.C. en [[Egipte|Egiptiese]] artikels vervaardig uit koper en koper-tinlegerings wat bykans net so oud was.
[[Lêer:Minoan copper ingot from Zakros, Crete.jpg|links|duimnael|175px|Antieke koperstaaf komende van Zakros, Kreta. Die ingot is in die vorm van 'n diervel, tipies van die ingots uit die tydperk.]]

===Egipte===
Die Egiptiese woord vir koper was waarskynlik ''bjꜣ'', wat die Egiptoloë as 'bia' uitspreek. In die Oostelike Woestyn is reeds in die [[Antieke_Egipte#Predinastiese_Tydperk|IIIB-fase van die Naqada-kultuur]] koper gemyn. Daar is aanwysings dat ook [[arseen]] uit hierdie streek verkry is.<ref name="Odler"/> Die tempel van [[Sahoere]] het reeds in die 25ste eeu v.C. 'n stelsel van 300 m pype van koper om die afval af te voer.<ref>{{cite journal|authors=Inskeep, R. R. |title=“Health Hazards and Healing in Antiquity.” |journal=The South African Archaeological Bulletin|volume=24|issue=93|year=1969|pages=21–29|doi=10.2307/3888363}}</ref> Ongelukkig het Egiptoloë lank die verskille tussen legerings met arseen en dié met tin nie herken nie, maar daar is nou navorsing om hulle vondste beter te ontleed.<ref name="Odler">{{cite book|authors=Odler, M. |year=2023|title= Copper in Ancient Egypt|place= Leiden, The Netherlands|publisher= Brill|doi=10.1163/9789004527690}}</ref> 
Die Egiptenare het vroeg bevind dat die byvoeging van 'n klein hoeveelheid tin dit makliker gemaak het om die metaal te giet, dus is bronslegering artikels uit Egipte bykans net so oud soos die koperartikels.

===China===
Die gebruik van koper in antieke [[China]] dateer terug tot ten minste 2000 v.C.  Teen 1200 v.C. is brons artikels van uitstekende gehalte reeds vervaardig. Die vroegste voorwerpe van [[brons]] wat in China gevind is, kom van die Yangshao-kultuur in die [[Shaanxi]]-provinsie van ong. 4000 v.C. In die 3de millennium v.C. word voorwerpe in verskeie streke aangetref en die Xia-dinastie (21ste tot 16de eeu v.C.) is duidelik  'n ryk van die Bronstyd wat geduur het tot die Oostelike Zhou (771-221 v.C.) Meteorietyster was sedert lank bekend maar yster begin dalk eers laat in die Westelike Zhou (voor 771) vervaardig te word en ru-yster word eers 200 jaar later algemeen.<ref>{{cite book|authors=Jueming, H|year=2016|title= Metallurgy in China. In: Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures|publisher= Springer|place=Dordrecht|doi=10.1007/978-94-007-7747-7_9164}}</ref>

===Europa===
[[Ötzi]], die Ysman, 'n goed gepreserveerde lyk van 'n man wat 3200 v.C. geleef het, het 'n koperbyl by hom gehad waarvan die metaal 99.7% suiwer was.  Hoë vlakke [[arseen]] wat in sy hare gevind is, dui op die moontlikheid dat hy betrokke was by die smelt van koper.<ref>{{cite web|url=https://sbs.arizona.edu/news/studying-otzi-ice-man-leads-outstanding-research-award-adrianna-kennedy-21#:~:text=%E2%80%9CI%20proposed%20instead%20that%20some,of%20the%20copper%20smelting%20process.%E2%80%9D|publisher=Sbs Arizona|title=Studying "Otzi, the Ice Man" Leads to Outstanding Research Award: Adrianna Kennedy, '21|year=2021}}</ref>

===Die Bronstydperk===
Die gebruik van [[brons]] was so algemeen tydens 'n sekere tydperk van die menslike beskawing dat dit die [[Bronstydperk]] gedoop is.  Die oorgangstydperk in sekere gebiede tussen die [[Neolitikum|Laat steentydperk]] en die Bronstydperk word die [[Kopertydperk]] genoem toe hoë suiwerheid kopergereedskap begin verskyn het maar nog saam met steengereedskap in gebruik was.
[[Lêer:Venus symbol.svg|links|duimnael|75px|Alchemie simbool vir koper]]

[[Geelkoper]], 'n [[legering]] van [[sink]] en koper was aan die antieke Grieke bekend maar is eers deur die [[Antieke Rome|Romeine]] op groot skaal gebruik. Die Romeine het dit ''aurichalcum'' genoem en gebruik vir die sestersie, een van hulle munte. Dit is ook vir dekoratiewe doeleindes gebruik soos vir goudkleurige helms. <ref>{{cite web|url=https://www.copper.org/publications/newsletters/innovations/2000/01/history_brass.html#:~:text=While%20tin%20was%20readily%20available,brass%2C%20calling%20it%20'Aurichalum.|publisher=Copper development association|title=Brief early history of brass|authors=Vin Callcut|year=2000}}</ref>

Koper is met die godin [[Afrodite]]/[[Venus (mitologie)|Venus]] in mitologie en [[alchemie]] verbind, vanweë sy pragtige glans, die antieke gebruik daarvan in [[spieël]]s en die verbintenis daarvan met [[Ciprus]], wat 'n heiligdom was van die godin.  In [[alchemie]] was die simbool van koper dan ook die simbool vir die planeet [[Venus (planeet)|Venus]].<ref>{{cite web|url=https://webapp1.dlib.indiana.edu/newton/reference/symbols.do|publisher=U. Indiana|title=The Chymistry of Isaac Newton}}</ref>

== Biologiese rol ==
Koper is noodsaaklik in alle gevorderde plant- en dierlewe.  Koper word hoofsaaklik in die bloedstroom op 'n [[plasmaproteïen]] genaamd ceruloplasmin vervoer. <ref>{{cite web|url=https://www.urmc.rochester.edu/encyclopedia/content.aspx?contenttypeid=167&contentid=ceruloplasmin_blood#:~:text=Ceruloplasmin%20is%20a%20protein%20made,many%20processes%20in%20your%20body.|publisher=URMC Rochester|title=Ceruloplamin (Blood)}}</ref>
Wanneer koper in die ingewande geabsorbeer word, word dit aan albumien verbind en na die lewer vervoer.  Koper word in 'n verskeidenheid [[ensiem]]e gevind, insluitend die koperkerne van sitochroomoksidase<ref>{{cite web|url=https://chem.libretexts.org/Courses/Saint_Marys_College_Notre_Dame_IN/CHEM_342%3A_Bio-inorganic_Chemistry/Readings/Metals_in_Biological_Systems_(Saint_Mary's_College)/Cytochrome_Oxidase|publisher=LibreText|title=Citechorme Oxidase}}</ref>, die Cu-Zn bevattende ensiem superoksieddismutase<ref>{{cite web|url=https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fmed.2020.00183/full|publisher=Frontiers|title=Copper/Zinc Superoxide Dismutase in Human Skin: Current Knowledge}}</ref>. Dit vorm ook die hoofmetaal in die [[suurstof]]draende pigment hemosianien<ref>{{cite book|authors=Cornelia Kaintz, Stephan Gerhard Mauracher, Annette Rompel|title=Chapter One - Type-3 Copper Proteins: Recent Advances on Polyphenol Oxidases. in: Advances in Protein Chemistry and Structural Biology|editors= Christo Z. Christov|publisher=Academic Press|volume=97|year=2014|pages= 1-35|ISBN=9780128000120|doi=10.1016/bs.apcsb.2014.07.001}}</ref>, bekend uit die blou bloed van die [[Atlantiese hoefysterkrap]] ''Limulus polyphemus'' wat koper in plaas van [[yster]] vir die vervoer van suurstof gebruik.

Daar word geglo dat [[sink]] en koper meeding vir absorpsie in die spysverteringskanaal, wat sou meebring dat 'n dieet wat oormatige hoeveelhede van een van hierdie twee minerale sou bevat 'n tekort in die ander kan veroorsaak.  Die Aanbevole Dieetkundige Toelaag (RDA) vir koper in normale gesonde volwassenes is 0,9 [[milligram|mg]]/dag.<ref name="NCBI">{{cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK222312/#:~:text=The%20Recommended%20Dietary%20Allowance%20(RDA,for%20adult%20men%20and%20women.|publisher=NCBI NIH|title=Copper}}</ref> Die siekte [[lamkruis]] hang saam met 'n kopertekort.

=== Toksisiteit ===
Alle koperverbindings, behalwe waar dit andersins bekend is, moet hanteer word as sou dit [[toksies]] wees.  30&nbsp;g Kopersulfaat kan potensieel noodlottig wees in mense.  Die aanbevole veilige vlakke van koper in [[drinkwater]] vir mense wissel afhangende van die bron daarvan, maar is gewoonlik tussen 1.5 tot 2 mg/l.  Die Dieetkundige verwysingsinname (DRI), die toelaatbare vlak van inname vir volwassenes van dieetkundige koper vanuit enige bron, is 10 mg/dag.<ref name="NCBI"/>

'n Oorerflike siektetoestand wat [[Wilson se siekte]] genoem word veroorsaak dat koper in die liggaam ophoop<ref>{{cite web|url=https://www.gatewaytrialwilsondisease.com/?gclid=CjwKCAjw6eWnBhAKEiwADpnw9sktj1koRtJiYkZ9-QWI-1z3pdXz6QYVlXIQqwEiOiMmkpJqp0ghfhoC9BIQAvD_BwE|publisher=Gateway|title=Clinical trial}}{{Dooie skakel|date=Januarie 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> omdat dit nie deur die [[lewer]] na die [[gal]] uitgeskei word nie.  Hierdie siektetoestand kan, indien dit onbehandeld gelaat word, lei tot [[brein]]- en [[lewer]]skade.  Studies het verder ook getoon dat mense wat aan geestesafwykings soos [[skisofrenie]] lei, geneig is om hoër kopervlakke in hulle liggame te hê, maar dit kort in die brein.<ref>{{cite journal|authors=Schoonover KE, Queern SL, Lapi SE, Roberts RC|title=Impaired copper transport in schizophrenia results in a copper-deficient brain state: A new side to the dysbindin story.|journal= World J Biol Psychiatry|year=2020|volume=21(1)|pages=13-28|doi= 10.1080/15622975.2018.1523562}}</ref>

=== Algemene gevare ===
Die metaal in poeiervorm is 'n [[brand]]gevaar.  Klere wat in water met koperkonsentrasies hoër as 1mg/L gewas word, kan klere bruin vlek.

== Fisiese eienskappe ==
[[Lêer:Cu-Scheibe.JPG|duimnael|links|Koper]]
Koper is 'n rooierige [[metaal]] met 'n hoë [[elektriese geleidingsvermoë|elektriese-]] en [[termiese geleidingsvermoë]] (onder die suiwer metale teen kamertemperatuur het slegs [[silwer]] 'n hoër elektriese geleidingsvermoë). Metale reflekteer fotone met lae frekwensies en absorbeer frekwensies hoër as die metaal se plasmaresonansie. Koper is rooi omdat sy plasmaresonansie naby 2.0 eV lê (net bokant die rooi kleur, 620 nm). Geelkoper en goud is geel omdat hulle 'n plasmaresonansie by hoër energieë/frekwensies het. Laastens reflekteer silwer oor die hele sigbare gebied omdat sy plasmafrekwensie in die nabye UV (4.0 eV) geleë is. Dit maak dit 'n wit metaal. <ref>{{cite book|authors=Kelly S. Potter, Joseph H. Simmons|title=Chapter 4 - Optical properties of insulators—materials, devices, and applications. In: Optical Materials (Second Edition)|editors= Kelly S. Potter, Joseph H. Simmons|publisher=Elsevier|year=2021|pages=173-228|ISBN=9780128186428|doi=10.1016/B978-0-12-818642-8.00004-1|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780128186428000041}}</ref>

=== Struktuur ===
Koper is kristallyn en het 'n struktuur met [[kubiese digpakking]]. Dit is die argetipe van die A1-struktuur in die [[strukturbericht-klassifikasie]] van kristalstrukture wat ook by talle ander metale aangetref word.

:Sien ook [[:Kategorie:A1-strukture]]

=== Isotope ===
Daar bestaan twee stabiele isotope van koper, [[koper-63|<sup>63</sup>Cu]] en [[koper-65|<sup>65</sup>Cu]] asook 'n aantal radio-isotope.  Die meerderheid van die radio-isotope het halfleeftye van etlike minute of minder.  Die isotoop met die langste leeftyd het 'n halfleeftyd van 12.7 ure, met twee vervalmodusse, wat tot twee verskillende produkte lei.

== Chemiese eienskappe ==
Koper word nie deur sure aangetas nie behalwe as hierdie sure ook oksideermiddels is.<ref>{{cite book|url=https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB31:033300000|title=Leerboek der bijzondere scheikunde|authors=Kramers J. (S.J.)|year=1909|publisher=Malmberg}}</ref> Dit los in salpetersuur op omdat die nitraatioon, wat N(5+) bevat koper kan oksideer en self in N(2+) oorgaan<ref>{{cite book|url=https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB21:043640000:00068|title=Beknop leerboek der scheikunde|authors=H.J. an de Stadt}}</ref>:

:<math>3Cu + 8HNO_3 \rightarrow 3Cu(NO_3)_2 + 4H_2O + 2NO\uparrow</math>

Koper kan ook met [[yster(III)chloried]] opgelos word. Dit kan gebruik word om die metaal te [[etswerk|ets]].<ref>{{cite book|url=https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB24:080430000|title=Het etsen van koper door ijzerchloride|authors=Bastiaan Baars|year=1935|publisher=Enschedé}}</ref>:

:<math>Cu + 2Fe^{3+}(aq.) \rightarrow Cu^{2+}(aq) + 2Fe^{2+}(aq)</math>

=== Legerings ===

Daar bestaan baie [[legering]]s van koper. 
*[[Brons]] is 'n koper/[[tin]] legering. Dit het 'n groot rol in die geskiedenis gespeel. Sien: [[Bronstydperk]]
*[[Geelkoper]] is 'n koper/[[sink]] legering. 
*[[Monel]] is 'n koper/[[nikkel]] legering.<ref>{{cite web|url=https://www.xometry.com/resources/materials/what-is-monel/|publisher=Xometry|title=All About Monel® Alloys: Definition, History, and Applications}}</ref> Koper en nikkel vorm 'n volledige reeks [[mengkristal]]le <ref>{{cite web|url=https://www.princeton.edu/~maelabs/mae324/glos324/phasediagram.htm|publisher=Princeton|title=Phase diagram}}</ref>

In Noord-Amerika word 'n nommerstelsel bygehou vir al die legerings en hulle spesieke eienskappe. Dit word die UNS (Unified Numbering System) genoem. In hulle benamingstelsel dui getalle van C10000 tot C79999 smeedlegerings aan. Gegote legerings is genommer van C80000 tot C99999.<ref>{{cite web|url=https://copper.org/resources/standards/uns-standard-designations.php|title=The Unified Numbering System|publisher=copper development association}}</ref>

=== Verbindings ===
[[Lêer:Cuivre Michigan.jpg|duimnael|Koper in [[gedeë]] vorm uit die natuur]]
Algemene oksidasietoestande van koper sluit die koper(I) toestand in, Cu<sup>1+</sup>; en die koper(II) toestand, Cu<sup>2+</sup> in, wat mooi blou- of blougroensoute vorm.  Onder ongewone toestande kan die +3 toestand ook verkry word. Met sterker oksidasiemiddels soos [[suurstof]] is die 2+ die meer stabiele ene, maar met swakkeres soos in die geval van [[swael]] kom net die 1+ toestand voor.

In vaste verbindinge van Cu<sup>1+</sup> kan die ioon 'n groter mobiliteit verkry. Dit kan tot sogenaamde [[superioniese geleiding]] lei.<ref>{{cite book|authors=Chandra, A. and Chandra, A|year=2014|title= Superionic Solids in Energy Device Applications. In Advanced Energy Materials|editors= A. Tiwari en S. Valyukh|doi=10.1002/9781118904923.ch4}}</ref>

Die groen kleur van [[koper(II)karbonaat|basiese koperkarbonaat]] is meestal die oorsaak van die voorkoms van die koperbedekte dakke of -koepels van sommige geboue, maar daar kan ook chloriede gevorm word.<ref>{{cite web|url=https://www.simplecoat.com/blog/how-to-preserve-and-protect-patina-on-copper|publisher=Sinplecoat|title=how to preserve and protect patina on copper}}{{Dooie skakel|date=Oktober 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>  [[Koper(II)sulfaat]] (Blou vitrioel) vorm 'n blou kristallyne [[hidraat|pentahidraat]] en is waarskynlik die bekendste koperverbinding in laboratoriums.  Dit word as [[swamweerder]] gebruik.

Daar bestaan twee stabiele oksiede van koper, [[Koper(II)oksied]] (CuO) en [[Koper(I)oksied]] (Cu<sub>2</sub>O).  Koperoksiede word gebruik [[yttrium]][[barium]]koperoksied (YBa<sub>2</sub>Cu<sub>3</sub>O<sub>7-&delta;</sub>) oftewel [[YBKO]] wat die basis vorm van baie onkonvensionele [[supergeleiding|supergeleier]]s.

Ander verbindings sluit in: [[Koper(I)chloried]] en [[koper(II)chloried]].
==== Sien ook ====
*[[:Kategorie:verbindings van koper|Verbindings van koper]]

== Verspreiding en mynbou ==
[[Lêer:Chino copper mine.jpg|200px|links|duimnael|Die El Chino oopgroef kopermyn in [[Nieu-Meksiko]].]]

Koper word in die suiwer vorm asook in [[mineraal|minerale]] vorm in die natuur aangetref.  Minerale soos die [[karbonaat|karbonate]] [[asuriet]] (Cu<sub>3</sub>(CO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>(OH)<sub>2</sub>) en [[malagiet]] (Cu<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>(OH)<sub>2</sub>) is bronne van koper asook die [[sulfied]]e soos [[chalkopiriet]] (CuFeS<sub>2</sub>), [[borniet]] (Cu<sub>5</sub>FeS<sub>4</sub>), [[kovelliet]] (CuS) en oksiede soos [[kupriet]] (Cu<sub>2</sub>O). 

Daar is verskeie kopermyne in Suid-Afrika. Die Palabora-myn in [[Limpopo]] was die grootste koperproduserende myn in Suid-Afrika. Dit in 2021 ongeveer 21 997 ton koper uit 'n geraamde 8,6 miljoen metrieke ton erts per jaar geproduseer het. Hierdie myn is die eiendom van HBIS Group Co Ltd, en gaan nog tot 2039 bedryf word. Die tweede grootste koperproduserende myn met 'n geskatte koperproduksie van 11 601 ton en 'n geraamde 11,95 miljoen ton erts, was die Mogalakwena-myn wat ook in Limpopo geleë is. Die Mogalakwena-myn is die besit van Anglo American Plc en sal nog tot 2040 bedryf word.<ref>{{cite web|url=https://www.globaldata.com/data-insights/mining/south-africa--five-largest-copper-mines-in-2090872/#:~:text=The%20five%20largest%20copper%20mines,mmtpa%20of%20ROM%20in%202021.|title=South Africa: Five Largest Copper Mines in 2021|publisher=Global Data}}</ref>

Die Internasionale Raad van Koperuitvoerende Lande (CIPEC) wat sedert 1992 ophou bestaan het, het eens probeer om 'n soortgelyke rol as wat [[OPUL]] in [[ru-olie]] speel, te vervul<ref>{{cite journal|authors=Mingst, Karen A. |title=“Cooperation or Illusion: An Examination of the Intergovernmental Council of Copper Exporting Countries.” |journal=International Organization|volume=30|issue=2|year=1976|pages= 263–87|url=http://www.jstor.org/stable/2706259|accessdate= 8 September 2023}}</ref> maar kon egter nie dieselfde mate van invloed uitoefen nie, veral vanweë die feit dat die tweede grootste produsent, die [[Verenigde State]], nooit 'n lid was nie.  Die organisasie is in 1967 gestig en die hooflede daarvan was [[Chili]], [[Peru]], [[Zaïre]] en [[Zambië]].

Die meeste [[delfstowwe|kopererts]] word ontgin vanuit groot [[Mynbou#Dagmynbou|oopgroefmyn]]e.  Voorbeelde sluit in: [[Chuquicamata]] in [[Chili]] en die [[El Chinomyn]] in [[Nieu-Meksiko]]. Die ertse bevat soms minder as 1% koper en daar is twee tipes wat verskillende verwerking vereis:<ref name="AZ">{{cite web|url=https://superfund.arizona.edu/resources/learning-modules-english/copper-mining-and-processing/processing-copper-ores|publisher=Superfund Arizona|title=Copper Mining and Processing: Processing Copper Ores}}</ref> Oksiede word met 'n hidrometallurgiese metode verwerk. Sulfiede met 'n pirometallurgiese metode
=== Hidrometallurgie ===
Oksidiese ertse is gewoonlik armer aan koper, maar hulle verwerking vereis geen hoë temperature nie. Die erts word fyngemaak en blootgestel aan uitloging met verdunde [[swaelsuur]] wat die koper as [[koper(II)sulfaat]] in oplossing doen gaan. Die koper word met 'n ander oplosmiddel geëkstraheer, waarby onsuiwerhede in die water opgelos bly. Die koper word daarna aan [[elektrolise]] onderwerp en suiwer koper as koperkatodes verkry.<ref name="AZ"/>
=== Pirometallurgie ===
Sulfidiese ertse word fyngemaak en met 'n oppervlakaktiewe middel behandel wat hom aan die kopersulfieddeeltjies heg. Dit laat hulle dryf op die skuim wat deur lug in te blaas veroorsaak word. Die skuim word afgeskei en behandel met 'n verdikkingsmiddel wat die koperhoudende materiaal doen neerslaan. Die produk bevat 30% koper saam met ander metaalverbindings. Dit word na 'n smelter gestuur en ''verhit'' tot 1260 C. Uit hierdie smelt slaan 'n slak neer wat veral yster en silikaat bevat. Die bo-laag, die ''mat'' word verhit met suurstof (uit die lug) dit verbrand die swael en die res van die yster. Die produk, die ''blisterkoper'' bevat 98% koper en word verder elektrolities verfyn. In die elektrolisestap ontstaan 'modder' as afvalmateriaal, wat nog waardevolle metale soos silwer of goud bevat.<ref name="AZ"/> 'n Ander byproduk is [[seleen]].
=== Herwinning ===
Koper is 'n waardevolle stof. Die mynbou is duur, besoedel die omgewing en elektrolise kos baie energie. Daarom word vandag ~50% van die koperproduksie uit herwinning verkry.<ref name="AZ"/>

== Toepassings ==
Die belangrikste toepassings van koper is elektriese draad (60%), dakbedekking en loodgieterswerk (20%), en industriële masjinerie (15%). Koper word meestal as 'n suiwer metaal gebruik, maar wanneer groter hardheid vereis word, word dit in legerings soos [[geelkoper]] en [[brons]] (5% van totale gebruik) gesit.<ref name="emsley" /> Vir meer as twee eeue word koperverf op bootrompe gebruik om die groei van plante en skulpvisse te beheer.<ref>{{Cite web|url=http://www.boatus.com/magazine/2012/february/copper.asp|title=Is Copper Bottom Paint Sinking?|website=BoatUS Magazine|author=Ryck Lydecker|access-date=2016-06-03|archive-date=2020-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20200801090801/https://www.boatus.com/magazine/2012/february/copper.asp|url-status=dead}}</ref> ’n Klein deel van die kopervoorraad word vir voedingsaanvullings en swamdoders in die landbou gebruik.<ref name="Boux" /><ref name="Applications for Copper">{{cite web|title = Copper|publisher = [[American Elements]]|date = 2008|url = http://www.americanelements.com/cu.html|access-date = 12 July 2008|archive-date = 8 June 2008|archive-url = https://web.archive.org/web/20080608225006/http://www.americanelements.com/cu.html|url-status = dead}}</ref> [[Masjinering]] van koper is moontlik, hoewel legerings verkies word vir goeie [[bewerkbaarheid]] om ingewikkelde dele te skep.

Koper is 'n [[pletbaar|pletbare]] en buigsame metaal en word algemeen gebruik in 'n verskeidenheid produkte soos:

=== Metaal ===
* [[Koperdraad]]<ref>{{cite book|title=Handbook of Materials Selection|authors=Myer Kutz|publisher=John Wiley & Sons|year=2002|ISBN=9780471359241}}</ref>
* Koperpyp vir [[Loodgieter]]werk
* [[Deurknip|Deurknoppe]] en ander huishoudelike toerusting.
* [[Standbeeld]]e: Die [[Statue of Liberty]] bevat byvoorbeeld 27,2 koper.<ref>{{cite web|url=https://copper.org/consumers/arts/2008/february/Statue_of_Liberty.php#:~:text=According%20to%20the%20National%20Parks,is%20coated%20with%20gold%20leaf.|publisher=Copper Development Association|title=Copper in the Arts}}</ref>
* [[Magneet#Elektromagnete|Elektromagnete]] <ref>{{cite web|url=https://ece.northeastern.edu/fac-ece/nian/mom/electromagnets.html#:~:text=Electromagnets%20are%20a%20different%20from,coils%20behave%20like%20a%20magnet.|publisher=Northeastern University|title=Electromagnets}}</ref>
* [[Elektriese motor]]s.
* Die koms van elektriese [[motorvoertuig|motorvoertuie]] en maatskappye soos [[Tesla, Inc.]] beteken 'n toename van die gebruik van koper.<ref>{{cite web|url=https://copper.org/environment/sustainable-energy/electric-vehicles/|publisher=copper development association|title=Electric Vehicles}}</ref>
* Elektriese oordraers, -geleistange en [[skakelaar]]s.
* [[Vakuumbuis]]e, katodestraalbuise en die magnetron in [[mikrogolfoond]]e.
* [[Golfleier]]s vir die beheer van mikrogolfstraling.
* Koper word ook toenemend in [[geïntegreerde stroombaan|geïntegreerde stroombane]] gebruik waar dit   as plaasvervanger vir aluminium ingespan word omdat die geleidingsvermoë daarvan hoër is.<ref>{{cite book|url=https://www.intechopen.com/chapters/58180|title=Copper Metal for Semiconductor Interconnects. In:Noble and Precious Metals - Properties, Nanoscale Effects and Applications
|authors=Yi-Lung Cheng, Chih-Yen Lee and Yao-Liang Huang|year=2018|doi=10.5772/intechopen.72396|ISBN=978-1-78923-293-6}}</ref>
* In kookware soos [[braaipan]]ne asook ander eetgery.
* Koper word gebruik as 'n [[biostaties]]e oppervlak in hospitale en om dele van skepe uit te voer om die [[skip]] teen [[seepokke]], [[mossel]]s en ander skulpdiere te beskerm.  [[Bakterieë]] sal nie op 'n koperoppervlak groei nie omdat dit biostaties is.<ref>{{cite book|authors=Jagadeshvaran, P. L., Parasuram, Sampath en Bose, Suryasarathi|title="5 Polymer-based nanocomposites for smart and functional textiles". in: Smart and Functional Textiles|editors= Bapan Adak and Samrat Mukhopadhyay|place=Berlin, Boston |publisher=De Gruyter|year=2023|pages=183-220|doi=10.1515/9783110759747-005}}</ref>

=== Gas ===
* Die monatomiese gas word as 'n lasermedium gebruik. Dit produseer groen (510 nm) en geel (578 nm) laserlig. Daar is min lasers wat in hierdie gebied van die spektrum laserlig voortbring. Die nadeel is dat koper tot bo ~1400 C verhit moet word om die gas te vorm. Koperdamplasers word vir mikrobewerking gebruik en is hoogs akkuraat.<ref>{{cite web|url=https://www.xometry.com/resources/sheet/copper-vapor-laser/|publisher=Xometry|title=Copper Vapor Laser: Definition, Importance, and How It Works}}</ref>

=== Legerings ===
* Legerings van koper met [[nikkel]], bv. [[kupronikkel]] en [[Monel]] word gebruik as korrosiebestande materiale in die [[skeepsbou]]bedryf.
* As 'n komponent van [[Geld#Munte|muntstuk]]ke, dikwels 'n kupronikkel legering.
* [[Sterlingsilwer]] wat in eetgery gebruik word, bevat 'n paar persent koper.
* [[Musiekinstrument]]e, veral [[:Kategorie:Koperblaasinstrumente|koperblaasinstrument]]e.

=== Verbindings ===
* Koperverbindings word gebruik as komponent in [[Keramiek#Glasuur|glasuursel]] en ook om [[glas]] te kleur.
* Baie koperverbindings soos [[Fehling se oplossing]] vind toepassings in chemie.
* [[Koper(II)sulfaat]] word gebruik as 'n gif en watersuiweraar. Dit word ook in verskeie tuinboumiddels gebruik om [[skimmel]] (witroes) te bestry.
* [[Halfgeleier]]s soos [[koperindiumselenied]] (CIS) en sy afgeleide vorms soos koperindiumgalliumselenied (CIGS) word as [[sonsel]]le aangewend.<ref>{{cite web|url=https://www.energy.gov/eere/solar/copper-indium-gallium-diselenide#:~:text=Although%20laboratory%2Dscale%20cell%20efficiencies,between%2012%25%20and%2014%25.|publisher=DOE|title=Copper Indium Gallium Diselenide}}</ref>
*[[Kopersilisied]] {{chem|Cu|3|Si}} word gebruik by die suiwering van [[silikon]] vir die [[halfgeleier]]industrie.<ref name="Erzs">{{cite journal|authors=Erzsébet Dodony, György Z. Radnóczi, István Dódony|title=
Low temperature formation of copper rich silicides|journal=Intermetallics|volume= 107|year=2019|pages= 108-115|doi=10.1016/j.intermet.2019.01.010}}</ref>
*[[Koper(II)asetaat]] is as ''verdigris'' sedert eeue 'n belangrike kleurstof<ref>{{cite journal|authors=Bette, S., Costes, A., Kremer, R.K., Eggert, G., Tang, C.C. en Dinnebier, R.E.|year=2019|title= On Verdigris, Part III: Crystal Structure, Magnetic and Spectral Properties of Anhydrous Copper(II) Acetate, a Paddle Wheel Chain. |journal=Z. Anorg. Allg. Chem.|volume=645|pages=988-997|doi=10.1002/zaac.201900125}}</ref>
*[[Koperhidried]] word gebruik as reagens vir hidrogenering van C-C en C-O-bindings.<ref>{{cite journal|authors=Huertos, M.A., Cano, I., Bandeira, N.A.G., Benet-Buchholz, J., Bo, C. en van Leeuwen, P.W.N.M.|year=2014|title=Phosphinothiolates as Ligands for Polyhydrido Copper Nanoclusters. |journal=Chem. Eur. J.|volume=20|pages=16121-16127|doi=10.1002/chem.201404763}}</ref>

== Bronnelys ==
* [http://periodic.lanl.gov/elements/29.html Los Alamos National Laboratory – Artikel oor koper]
* {{cite book|title=Handbook of Copper Pharmacology and Toxicology|editor=Massaro, Edward J.|publisher=Humana Press|date=2002|isbn=978-0-89603-943-8}}
* {{cite web|title=''Copper: Technology & Competitiveness (Summary)'' Chapter 6: Copper Production Technology|publisher=Office of Technology Assessment|date=2005|url=http://www.princeton.edu/~ota/disk2/1988/8808/880808.PDF}}
* Current Medicinal Chemistry, Volume 12, Number 10, May 2005, pp.&nbsp;1161–1208(48) Metals, Toxicity and Oxidative Stress
* {{cite book|title=Materials Science and Engineering: an Introduction|url=https://archive.org/details/materialsscience00call_0|url-access=registration|edition=6th|author=William D. Callister|publisher=Wiley, New York|date=2003|isbn=978-0-471-73696-7|at=Table 6.1, p. 137}}
* [http://www.memsnet.org/material/coppercubulk/ Material: Copper (Cu), bulk], MEMS and Nanotechnology Clearinghouse.
* {{cite journal|author=Kim BE|author2= Nevitt T|author3=Thiele DJ|title=Mechanisms for copper acquisition, distribution and regulation|journal=Nat. Chem. Biol.|volume=4|date=2008|pmid=18277979|doi=10.1038/nchembio.72|issue=3|pages=176–85}}

== Verwysings ==
{{Verwysings|2}}

== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie|Copper}}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Cu/index.html WebElements.com – Copper]
* [http://www.healingedge.net/briefs_copper_tox.html Copper Toxicity Syndrome] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050901030915/http://www.healingedge.net/briefs_copper_tox.html |date= 1 September 2005 }}
* [http://www.best-home-remedies.com/minerals/copper.htm Copper- Benefits, Deficiency Symptoms And Food Sources]
* [http://www.copper.org/ The Copper Page]
* [http://y2u.co.uk/&002_Images/Parys_Mountain_01.htm Photos of the Parys Mountain Copper Mine near Amlwch, Anglesey, Wales] {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/6JIM4foCZ?url=http://y2u.co.uk/ |date= 1 September 2013 }}

{{wikt|koper}}

{{Navigasie Periodieke tabel}}

{{Normdata}}

[[Kategorie:Koper]]